समर्थ रामदासस्वामी जन्म स.१६०८/ श.१५३० चैत्र शुद्ध ९ या दिवशी. सूर्याजीपंत आणि राणूबाई यांच्या या पुत्राचे नाव 'नारायण' असे होते. बालपणा तिक्ष्णबुद्धी आणि त्यांची विचारांची व्यापकता त्यांची विविधता. 'विश्वाची चिंता' समर्थांनी वयाच्या बाराव्या वर्षी स्व:तावलीच्या प्रपंचाकडे पाठ फिरवला. सर्वस्वाचा त्याग करून टाकळी येथे त्यांनी वर्षभर वास्तव केले. बारा वर्षाचा या त्रासात त्यांनी स्व:ताचा शारीरिक, मानसिक, आणि बौद्धिक असा सर्वागीण विकास केला. गायत्री मंत्राचे आणि त्रयोदशाक्षरी मंत्राचे नित्य पुरश्चरण चालू असताना ते सतत सावध होते. त्यांनी आपली चौकस बुद्धी जागृत आत्मा सभोवताली घडणे-या घटनांचे सूक्ष्म निरीक्षण चालू ठेवले होते.समाजावर पसरलेले साम्राज्य, प्रतीकाराशून्य बनलेले यासर्वांची त्यांना जेव्हा समाज तेव्हा अखंड भारत पालथा घालण्याचा निर्णय निर्देश करतो. या भारत भ्रमणावर त्यांनी समाजाचे निरीक्षण केले. भयग्रस्त आणि चिंताग्रस्त, देशाची समस्या, तसेच देव आणि धर्मभान येण्यासाठी त्यांनी ही देशा केली.
तीर्थटन देशांत माजलेला अनाचार त्यांनी स्व:तच्या सैनिकांनी. त्यांचे देशाचे जे विदारक दर्शन घडले त्याचे वर्णन त्यांचे 'अस्मानी - सुलतानी' तसेच 'परचक्र निरुपण' आणि त्यांचे वाड्मया समर्पक इतरत्रते. याशिवाय काही निजला प्रवासवर्णन तुर्तास देशास्थिती प्रकाशो.
समर्थकालीन देशस्थिती : समर्थांचे जीवन त्यांनी जे कार्य केले, समाज घडवून आणली, त्यांनी कोणत्या परिस्थितीला तोंड दिले ती पार्श्व शक्ती समजावून अत्यावश्यक आहे.
समर्थांच्या वेळेचा काल अत्यंत धामधुमीचा होता. त्याची पाळमूळ आपल्याला समर्थपूर्वकालीन परिस्थितीमध्ये आढळतात. आपला धर्म आणि समाज अत्यंत सुखरूप असा होता. आपापस हेवेदावे आणि वैरभाव सोडले तर समाजात भय आणि परकीय सहभागी या दोन्ही समाजाचा मुख्य पोखरलेला. इ.स. ७१२ चा बगदाद्चा खलीफ वालीद आणि इराण सुभेदार यांच्या महमद कासीमने सिंधप्रात पाउल टाकले आणि आपल्या अवनतीला खरी घडे. त्याच्या स्वभावाचे दर्शन घडवल्यावर जनता क्रुतीतून पुन्हा एकदा त्याच्या वर्तणुकीशी जुळते. त्यांच्या या मूळ धर्माचाच प्रसार करण्यासाठी आलेला हा शत्रू हिंदूची प्रतीकाराशून्य प्रवृत्ती लक्षात ठेवा मात्र शिरजोर बनला. त्यांचे दुबळेपणा, आपापसातील संदेश वैर, हेवेदावे, स्वार्थीपणा, यासर्व सर्व शत्रूला आपली पथारी आपल्या देशात बरेच गेले. त्यांच्याकडून देश पोखरून निघाला. समाज नि:सत्त्व बनला.
हिंदूच्या भावना दुखावल्याची विटंबना केली जात असे. देवतांच्या धातूचा वापर माशिदिच्या या साठी, त्यांच्या पाया-यांसाठी केला जात असे. अनेक देवळांचा, तीर्थक्षेत्रांचा विध्वंस यावनी सत्ताधिका-द्वारे मुक्तपणे चालवला होता. समर्थ दासबोधात म्हणतात,
देव हारपला कंठां | येक देव ने चोरीं |
येक देव दुराचारीं | जास्तिला बलें || ६.६.३४ ||
येक देव जापानीला | एक देव उदकीं टाकिला |
येक देव नेऊन घातला | पायातळीं || ६.६.३५ ||
याशिवाय धर्माला आलेली ग्लानी समर्थांच्या पुढील शब्दातून व्यक्त होते,
देव जाले उदंड | देवांचे मांडलें भंड |
भूदेवतांचें थोतांड | येकचि जालें || ११.२.२० ||
देवदेवतांविषयीचा हा गलबला होता तर चातुर्वर्ण्यव्यवस्था पार कोलमडून होती. धर्मातील अनाचार, कोलमडली चातुर्वर्ण्यव्यवस्था याविषयीची व्यथा पाठ समर्थांनी शिवरायांना दिलेल्या पत्रांमध्ये व्यक्त केली आहे. ते म्हणतात
तीर्थक्षेत्रे मोडली | ब्राम्हण स्थाने भ्रष्ट लोक |
सकाळ पृथ्वी आंदोळली | धर्म गेला |
तीर्थक्षेत्रांचे पावित्र्य नष्ट होते. ब्राम्हण आणि क्षत्रिय हे जेव्हा उच्चवर्णीय जात होते. ब्राम्हणांनी आपले ब्राम्हण सोडले होते. तर आपल्या धर्माचा क्षत्र होता. ब्राम्हण काय किंवा क्षत्रिय कायनाही परकियांकडे चाकरी करण्यात धन्यता वाटत होती. ज्यांचा आदर्श हॉटेल आपल्या धर्माचे पालन करावे असा वर्गच धर्मभ्रष्ट होता. अशा भरकटलेल्या समाजाला मार्ग शोधण्याचे, सावरण्याचे कार्य समर्थ रामदासस्वामींनी केले.
समर्थांचे कार्य: समर्थ रामदासस्वामीं यांच्या काळाचा सर्वांगीण विचार केला त्यांनी त्या जे समाजकार्य केले ते आश्चर्यकारक होते. त्यांनी त्या धार्मिक राजकीय घडामोडी, आणि सामाजिक उत्सव आणली होती. भारतभ्रमणाच्यावतीने त्यांनी समाजाचे निरीक्षण करून समाजाचे मन जाणून घेतले. याकाळात समाज भयमुक्त संघटीत होणे आवश्यक आहे त्यांनी जाणले. समर्थांनी समाज संघटीत करताना समाजाला ज्ञानसत्ता, राजसत्ता, धर्मसत्ता, आणि आत्मसत्ता या चार सत्ता दृढ करणे. मध्ययुगापूर्वी राजसत्तेपेक्षा ऋषीसत्ता अधिक प्रबळ होती. राजा ऋषींची आज्ञा शिवाय कोणताही निर्णय घेत नाही. राजसत्तेला ज्ञानसत्तेला अधिक प्राधान्य होते. आपल्या खिलजीच्या आघाडीची सत्ता ढासळली ही ज्ञानसत्ता दृढविरहित समाजाला नवा दृष्टीकोण उत्पन्न कोण ? ही समस्या समर्थांनी ओळखली. ब्राम्हणांना अत्यंत शब्दात आपल्या धर्माची रचना करून दिली.
त्याकाळात ब्राह्मणाचा भाग होता. ब्राम्हणवर्ग आपले कर्मण धनसंचयाचा मागे मागे होता. स्वधर्माचे विस्मरण कार्यकर्ते आणि शोषण ब्राम्हण समाजाचे समर्थांचे कोरे ओढले आहेत. ब्राम्हणांची मुख्य दीक्षा भिक्षा मागणे हे सर्व समर्थांनी त्यांना दिले आहे. ज्ञानसत्ता प्रबळ करण्यासाठी समर्थांनी आपल्या उपदेशाचे संबंध ब्राम्हणांचे मनोबल दृढ केले. तसेच राजसत्ता दृढ करण्यासाठी 'मराठा तितुका मेलवावा | महाराष्ट्र धर्म प्रगतीवा | 'असा उपदेश करून क्षत्रियां मोगलाई विपरीत स्वरूपना. स्वधर्माची स्थापना करणे हे त्यांचे प्रमुख उद्दिष्ट होते. पण त्यांना योग्य त्या राजाची गरज आहे हे प्रकर्षाने सांगतात. त्यांनी कृष्णाखोऱ्यांची निवड केली. कृष्णाखोरे ही शहजीराजाची जहागिरी होती. तसेच त्यांचे पुत्र शिवाजीराज राज्य राज्याची स्वप्ने उराशी रचनेने त्या ठिकाणी आपली पावले टाकत होते. स्वराज्य स्थिरता शहाजीराजांनी एकदा प्रयत्न केला होता पण त्यांचे हे बंड मोडून काढण्यात आले होते. शहजीराजाची स्वराज्य उर्जा आणि शिवाजीराजांचे स्वराज्याचे स्वप्न लक्षात ठेवा समर्थांनी आपल्या कार्यासाठी कृष्णाखो-याची निवड केली. त्यांनी आपल्या उपदेशातून समाजाला एक महत्व पटवून दिले. तरुणांची मने शिवाजीराजांची स्वराज्य सक्रिय कार्यपद्धती ठरविणारी अशी घडविण्यास मदत केली. आंदोलनाविरुद्ध शांतता प्रेरणा त्यांनी समाजाला दिली. परकीय आणि मोगल यांच्या सर्वांनी एक त्यांचा अंत करणे ही प्रेरणा राजसत्ता दृढ करणार होती.
ज्ञानसत्ता आणि राजसत्ता दृढ करताना त्यांनी धर्मसत्ता देखील प्रबळ केली. समर्थांच्या काळामध्ये धर्माला ग्लानी आलेली होती. हिंदूची देवळे पडली जात होती, त्याची विटंबना केली जात होती, या सर्व अनाचाराला प्रतिबंध घालण्यास एकजण येत होता. लोकांच्या भावना अत्यंत हीन दुखावल्या धार्मिक जात असून निर्विकारपणे जनता ते सहन करत होती. समाजाची ही तटस्थ वृत्ती, त्यांचे दुबळेपण आणि यवनांचा अनाचार हे सर्व समर्थांना उघड्या दृश्ये पाहणे होते. त्यांनी भारतभ्रम करत असताना तसेच नंतर मंदिराचा जीर्णोद्धार करून, ठिकठिकाणी मारुतीच्या मंदिराची स्थापना करून धार्मिकमणिच घडवून आणली. श्रीराम मंदिर उभारणी करून त्याचा मोठा उत्सव केला. अनेक वीर मारुती, प्रताप मारुतींची स्थापना करून समाज नंतर निर्भय आणि बलवान मारुतीचा आदर्श ठेवला. हे सर्व जो धर्मीय अनाचार होता त्याला आळा घालण्याचे काम समर्थांनी केले. त्या अंधश्रद्धाचा जो सुकाळ होता तो प्रहर करणे आवश्यक होते. समाजाला शुद्ध परमार्थी आणि खरा धर्म समाजाचे विचार मांडणे हे अत्यावश्यक होते. यासाठी समर्थाचा उत्सव, मंदिरांचा जीर्णोद्धार अशा समाजाला 'चाळणा' समाजाने नवी दृष्टी प्राप्त करून देवाने स्वत्व जगृत जगाचा नवा मार्ग शोधला.
समर्थांचे शिष्य दान :समर्थांनी संपूर्ण मंदिरांची स्थापना आणि देव उत्सव भारताचे प्रकाशन केले नाही तर त्यांनी आपली मठ स्थापना करून त्या शिष्याची महांत म्हणून नेमणूक करून सर्व समर्थ संप्रदाय जाळे पसरवले. समर्थांच्या या कार्यात त्यांचे शिष्याचे योगदान तितकेच परिणाम ठरते. पूर्वी समाजाशी संपर्क साध रेडीओ, दूरदर्शन ,टेलीफोन अशी साधने उपलब्ध आहेत. अशाप्रकारे समर्थांना आपला उपदेश घराघरात पाठवायचा होता. यासाठी त्यांनी अनेक महंत आणि शिष्य तयार केले. समर्थांचे हे शिष्य समर्थांचा उपदेश समाजापारात उपलब्ध असतो. समर्थांनी ब्राम्हणांना जसे भिक्षेचे महत्त्व सांगितले तसेच आपल्या शिष्यांनाही भिक्षेची दीक्षा दिली. कारण भि हे समाज जवळीक साधणारे, लोकाभिमुखतेचे अत्यंत प्रभावी साधन आहे हे त्यांनी जाणले. भिक्ष वाटाघाटी लोकस्थिती ओळखून निरीक्षण करणे हा महत्त्वाचा उद्देश होता.
कुग्रामे किंवा नगरे | पहावी घरांची घरे |
भिक्षामिसे लहानथोर | परीक्षून सोडावी |
यातून समर्थ संप्रदायात भिक्षेला महत्त्व दिले आणि त्याचे व्यापक स्वरूप लक्षात ठेवा.
समर्थांनी एका विशिष्ट वर्गाचे शिष्य घेतले. त्यांचे काही शिष्य राजकारण देखील होते. या सर्व शिष्य समर्थांच्या देशाचा उपयोग केला. अर्थातच शिवाजी महाराजांचे स्वराज्य कार्यातही त्यांचा उपयोग झाला. समर्थांनी जे शिष्य जमवले होते ते सर्व
वेष बाग बावला | परी अंतरी असाव्या नाना कळा |
असे होते. याचा फायदा करून सुरक्षा नियम काय चालले आहे, काय खबर हे या शिष्यांद्वारे समर्थांना कळत आहे. मठस्थापना, शिष्य, महंत, आणि आपला संप्रदाय प्रश्न जाळे समर्थांनी मागवले होते. जोड त्यांच्या दूरदृष्टीचा प्रत्यय .
शिव - समर्थ संबंध :समर्थांनी देवकरण समाजकारण आणि समाजाचे कारण साधले. त्यांचे मुख्य कार्य स्वधर्माचे होते. त्यांच्या या कार्याला स्वराज्य पूर्णत्वासाठी उद्दिष्टाने मार्गदर्शक शिवाजी महाराजांसमोर शिष्याची जोड दिली. शिव – समर्थ या दोन्ही विभूती स्वतंत्र आणि स्वयंभू. धर्मस्थापना आणि स्वराज्यपना यासाठी परस्पर संबंधांची गरज होती. तेव्हाचा कालच असा होता की या दोन्हींचा समन्वय ही काळाची गरज आहे हे राष्ट्री जाणले होते. शिवाजी राजे उत्तम संघटक होते. आपल्या वर्तनातून लोकांने मला विश्वास दिला आहे की तर समर्थ उपदेशातून लोकांची स्वराज्य आणि स्वधर्म या हेतूने आपल्या मार्गदर्शकांनी समाजवादी स्वराज्य निर्माण करून समाज घडवण्यास सुरुवात केली. समाजोद्धार करणे हीच तळमळ उभयतांना संधी होती. काळाची ओळख ओळखून कार्य केले ही गोष्ट अधिक महत्त्वाची होती. आपले कार्य पार पाडताना योग्य प्रकारे कार्याची आखणी करून, उत्तम संघटन करून तसेच सतत सावध राहून समाजहित नजरेसमोर उभे राहून आपापली कार्य केले. प्राप्त परिस्थितीला डगमगून न जातानी अत्यंत सावधपणे, थोडयाच समूहाच्या आधारे आणिंगजेला हादरवून सोडणारी शक्ती दिली.
समर्थाचे हातीपण : समर्थ रामदासस्वामीं त्यांचे सकारात्मक आदर्श होते. त्यावेळच्या परिस्थितीनुसार त्यांनी समाजवादाचा पुरस्कार करण्याचा प्रयत्न केला. 'यत्न तो जाणावा', 'केल्याने आहे रे', असे विचार देवधन लोकांना प्रयत्नवादी बनवले. तसेच त्यांनी 'अचूक' प्रयत्न अधिक भर दिला. 'आधी केले मग सांगितले' असा त्यांचा बाणा होता. तसेच या वचनाप्रमाणे त्यांचे वर्तन होते. 'क्रियेवीण वाचाळता व्यर्थ आहे' असे सांगून क्रियाला अधिक महत्त्व दिले. ज्या काळामध्ये धार्मिक श्रद्धा उरले आहे त्या काळामध्ये त्यांनी ' सामर्थ्य आहे चळवळी | जो जो करील तयांचे' असे सांगत सतत 'चाळणा' करण्यास प्रवृत्त केले. 'मराठा तितुका मेळवावा | महाराष्ट्र धर्म प्रगतीवा 'असा मोलाचा उपदेश करून मराठीत स्फुरण निर्माण केले. समर्थांनी पोलीस करत असताना तलवार नसली तरीही त्यांनी उपदेशच जास्त प्रखर होता. त्यांच्या शब्दाला विलक्षण अशी धार होती. आपल्या तेजस्वी आणि प्रखर वाणीप्रमाणे त्यांनी आपले शिष्य तयार केले. 'धटासी व्हावे धट | उद्धटासी उद्धट |' अशा प्रकारचे वचना अनुभव जशास तसे वागण्याची शिकवण त्यांनी समाजाला दिली. सत्तेच्या विरुद्ध प्रतिकार करताना सत्ता कार्याची वाटू नये ' समर्थाचिया सेवका वक्र पाहे | असा सर्व भूभागी कोण आहे |' असा रोकडा प्रश्न टाकून धीर मलाचेही काम केले. एकीकडे सतत चळवळ करण्यास प्रवृत्त आणि भयग्रस्त समाजाला 'धिरधरा तकवा | हडबडू गड्बडू नका |'धीर असा कर्जा हा समर्थ पुरुष लोकांना उपदेश निश्चित वाटला. त्यांचा परिणाम आणि निर्भय उपदेश समाजावर परिणाम होऊ शकतो. त्यांच्या उपदेशाने मृतवत समाजाची चेतना निर्माण केली. त्यावेळची परिस्थिती होती की स्वधर्म यासाठी काही करावेसे वाटले असे मनी कमकुवत तसेच मनावर कायमस्वरूपी साम्राज्य असलेली जनता सक्षम करू शकत नाही. त्यांच्या मनातील सुप्त इच्छेला समर्थांनी योग्य मार्ग शोधण्याचे मोलाचे कार्य केले.
समर्थांचा विशेष म्हणजे स्वतः: ब्रह्मचारी राहून त्यांनी सामान्यजनांना 'आधी प्रपंच उघड नेटका|' असा उपदेश केला. त्यांनी स्वत:: प्रपंच थाटला नसला तरी त्यांचे स्वरूप फार व्यापक होते. त्यांनी राष्ट्राचा प्रपंच मांडला होता. हा प्रपंच त्यांनी सावधपणे आणि नेटकेपणाने केला. सामान्य माणसाला प्रपंचाचा त्याग करून परमार्थ साधता येत नाही हे जाणून होते. आपण प्रपंच नेटका करून मगच परमार्थ करण्याचा उपदेश त्यांनी सामान्यजनांना केला. असे असले तरी प्रपंच नासका कसा आहे हे देखील त्यांनी दाखवून दिले. प्रपंचा गुंतून मनुष्यप्राणी कसा त्रास होतो हे सांगताना कसे अलिप्तपणे याविषयी समर्थांनी मार्गदर्शन केले आहे. प्रपंचामध्ये आळस करू नका तो नेटका करा असे सांगताना प्रपंचाच्या आहारी जाऊ नका असे सांगून समर्थ प्रापंचिकांना सावध करतात.
समर्थ संप्रदायाचे स्थान : समर्थ संप्रदायाचे स्थान हे त्यांचे एक संघ वैशिष्ठ्य पक्षाचे स्थान. ज्ञानेश्वर–मुक्ताई, नामदेव–जनाबाई, तुकाराम–बहिणाबाई या स्त्रीशिष्यांचा उल्लेख. समर्थ संप्रदायामध्ये देखील अनेक शिष्य. आक्काबाई, वेणाबाई, द्वारकाबाई, गंगाबाई, अन्नपूर्णाबाई अशा वीस स्त्री शिष्यांचा उल्लेख 'समर्थ प्रताप' मध्ये आढळतो. या शिष्यांनी ग्रंथरचना केली स्त्री. तसेच समर्थ त्यांचा फोटोची भूमिका टाकत असते. आक्काबाई, वेणास्वामी यांना तर मठाधिपती केल्याचा उल्लेख करतो. त्यांना अधिकार प्राप्त करून दिला तसेच गुरुत्वाकर्षणाचा अधिकार नसला तरीही वेणास्वामी केल्याचा उल्लेख करतो. त्याकाळाचा विचार करता त्यांनी आपल्या संप्रदायाचे स्थान दिले, त्यांना अधिकार दिलेले हेडसेचे पाऊल ठरते. जनता देखील त्यांचे प्रमाणपण सिद्ध होते.
समर्थांचे वाड्मय : समर्थांचे वा त्यांचे वाड्मयीन कर्तुत्व देखील तेव्हढेच मोलाचे आहे. त्यांनी धर्मकारण, राजकारणी आणि समाजकारण करताना विपुल वाड्मय उभारणी केली. त्यांची सूक्ष्म निरीक्षणे आणि प्रत्येक गोष्टीचा खोलवर विचार करण्याची कल्पना दर्शन घडते. जीवनाच्या सर्वांगाला स्पर्श करणारी त्यांची शिकवण होती.
समर्थ संप्रदायात 'ग्रंथराज दासबोधाचे' महत्व अपरंपार आहे. वीस दशक दोनशे समास आणि ७७५ ओव्या अशी दासबोधाची रचना आहे. या ग्रंथ समर्थांचे अनेक विषय आहेत. प्रपंच, परमार्थ, व्यवहारज्ञान, तसेच ब्रह्म म्हणजे काय ? मायेचे स्वरूप कसे आहे, विवेकाचे आपल्या जीवनाचे महत्त्व या आणि अशा अनेक विषयांना त्यांनी महत्त्व दिले आहे. व्यवहारज्ञान, प्रपंचज्ञान हे सोबतच ब्रह्माचे गूढ देखील अत्यंत अत्यंत त्यांनी उकलून शोधले आहे. देहबुद्धीपेक्षा हेच सर्वस्व हे जीवनाचे तत्त्वज्ञान त्यांनी सागितले आहे.
श्रीमत दासबोधाप्रमाणे समर्थांचे 'मनाचे श्लोक' हे छोटेखानी पण अत्यंत प्रभावी विचार प्रकट करणारे पुस्तक समर्थांच्या विचारांची व्यापकता स्पष्ट करते. माणसाचे मन हे अत्यंत चंचल आहे. या चंचल मनालाच समर्थांनी सज्जन उपाधी श्रेष्ठ स्थान दिले आणि कोणा व्यक्तीला उपदेश न करता मनालाच सदाचाराचा उपदेश केला आहे. चंचल मानाला आवर फायदा त्या विचारांनी आचरण करावे, पण ते सतत भगवंताचे स्मरण ठेवावे, अशी शिकवण त्यांनी समाजाला दिली. मानाला वळण लावणारे हे लहान थोर मनाचे श्लोक प्रमुख मार्गदर्शक आहेत.
समर्थांची 'करुणाष्टके' त्यांची रामचंद्राची भेट तळमळ व्यक्त करणार आहेत. आपल्या परम आराध्य दैवता नंतर ही करुणपर कविता म्हणताना जे अष्टत्विक भाव निर्माण करतो, तो या काव्याला करुणाष्टके हे नाव पुढे. या अष्टका संदर्भ मन उदास नेहमीच त्यांचेही 'दाता एक रघुनंदन' असा त्यांना विश्वास वाटतो. अत्यंत कारुण्यपूर्ण अशी काव्य रचना समर्थांचे भावसौंदर्य प्रकट करते. समर्थांची 'भीमरूपी स्तोत्रे' ही अत्यंत स्फूर्तीदायी आणि मार्गदर्शनपर अशीच आहेत. समर्थांनी मारुतीरायांचे वर्णन करणार तसेच त्याचे पराक्रम वर्णन करणार, स्तुती करणारी तेरा मारुती स्तोत्रेली. या स्तोत्र निर् स्फूर्तिच तसेच पराक्रमी मारुतीरायांचा आदर्श शांतं उंच आरामो.
याशिवाय त्यांचे आनंदवनभुवनी काव्य, लघुकाव्य, पंचसमासी रामायण, आरत्या असे विविध अंगांनी तयार केलेले वाड्मय उपलब्ध आहे. या सर्व वाडमय समर्थांनी आत्मसत्ता दृढ केली. त्यांच्या योगी, ज्ञानीभक्त यांना वेदाच्या संस्कृतीचा प्रसार प्रसारला नाही. त्यांच्यातील ज्ञानभक्त भावच दासबोध या ग्रंथकाराला अधिक प्राधान्य आहे. समर्थांनी आत्मसत्ता दृढ केली त्यांनी अध्यात्म, भक्ती, मोक्ष याला प्राधान्य दिले. 'देहे दुख: ते सुख मानीत जावे' असे सांगून देहाला गौण स्थान त्यांनी आत्मारामाला महत्त्व दिले आहे.
समरोप:समर्थ एकूण ७४ वर्षांचे जीवनवृत्त त्यांचे जीवन म्हणजे एक मीडियाच होती. त्यांनी आपले सर्वस्व स्वत:साठी: वैयक्तिक सुखासाठी व्यतीत न करता लोकोद्धार आणि आत्मोद्धार यासाठी विशिष्ट केले. त्यांनी आपल्या वाड्मयातून, विचारातून समाजाला योग्य तोच बोध केला. त्यांच्या कर्मातला कृतीला अधिक महत्त्व दिले. त्यांना सकारात्मक विचारवंत म्हणावेसे वाटते. समर्थांनी समाजकारण, राजकारणी आणि धर्मकारण असे त्रिविध कार्य केले. त्यांनी नवीन विचार आधीच्या संतांच्या भागवत संप्रदायाच्या आपल्या स्वतंत्र कर्तुत्वाचा ध्वज फडकवला. समाजातील चार सत्ता दृढ करून अचेतन समाजाचे चेतना निर्माण युगप्रवर्तक कार्य केले. जीवनाचा सर्वांगीण विकास करणारे समर्थांचे विचार तीनशे वर्षापूर्वी जसे उपयोगी होते, तसेच आजही तितकेच मोलाचे ठरतात. 'समर्थ्य आहे चळवळी' तसेच 'यत्न तो देव जाणावा' या समर्थांच्या आजही मार्गदर्शक ठरतात. प्रयत्नवादाला देव मानणारे समर्थ आणि आळस झटकून सतत कार्यरत रहाणे-या समर्थांची आजची समाजाची देखील तेव्हढीच गरज आहे.
लौकिक अर्थाने समर्थबोध आपले नसलेले समर्थ आत्माराम आणि दास या दोन ग्रंथांचे रूपाने आपलेच आहेत, याची ग्वाही खुद्द समर्थच सेना,
माझी काय आणि वाणी | म्हणाल अंत:कारणी |
परी मी आहे जगज्जीवनी | सतत ||
समर्थ आपल्याच राहून आपल्याला मार्गदर्शन करत आहेत की स्पष्टपणे, उघड्या स्पष्टपणे त्याचा शोध घ्यावा, तरच त्याचा प्रत्यय लाभ आहे.
धर्मस्थापनेचे नर | ते ईश्वराचे अवतार |
दोन आहेत देणे ईश्वराचे ||
|| जय जय रघुवीर समर्थ ||
JAI JAI RAGHUVEER SAMARTHA
ReplyDelete